W zaistniałym na mocy traktatu wersalskiego II Wolnym Mieście Gdańsku powstało – 11 lipca 1922 roku – Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki (TPNiS), zarejestrowane w sądzie miejskim 18 listopada tegoż roku. Towarzystwo integrowało Polonię gdańską w okresie międzywojennym, w sercach polskich gdańszczan przetrwało II wojnę światową i reaktywowało działalność w dniu 22 lipca 1945 roku. Dzięki intensywnym staraniom szybko rozwijającego się po wojnie gdańskiego ośrodka naukowego w dniu 27 października 1956 roku nastąpiło jego przemianowanie na Gdańskie Towarzystwo Naukowe (GTN). Niecałe dwa lata później, 2 maja 1958 roku, powstało Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki (GTPS), które upatruje swych korzeni w istniejącym w latach 1922–1956 TPNiS.
Tradycje towarzystw naukowych w Gdańsku są znacznie dłuższe – ponad 300-letnie. Nawiązują do powstania – w 1720 roku – dziesiątego w kręgu kultury europejskiej i pierwszego w I Rzeczypospolitej towarzystwa Societas Litteraria cuius symbolum virtutis et scientiarum incrementa, którego obszar zainteresowań obejmował humanistykę i nauki przyrodnicze. Na bazie doświadczeń tegoż towarzystwa powstało 22 lata później (1742) Societas Physicae Experimentalis, identyfikowane z czasem z nazwą die Naturforschende Gesellschaft (od 1753), któremu król Polski August III Sas nadał – nie zaistniały formalnie – przywilej towarzystwa królewskiego (1756).
Znamienite rocznice przypadające w latach 2020–2022 skłaniają do ukazania nieprzemijającego wkładu towarzystw naukowych oraz w zakresie sztuki kojarzonych z Gdańskiem w rozwój nauki oraz pomnażanie dorobku kultury polskiej na przestrzeni dziejów Rzeczypospolitej.
Historii, teraźniejszości i perspektywom gdańskich towarzystw naukowych i w zakresie sztuki poświęcone są obchody 100 rocznicy powstania TPNiS objęte Patronatem Narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości. Dla jej upamiętnienia wybity został Medal 100-lecia TPNiS, GTN, GTPS, a Poczta Polska wyemitowała unikatowy znaczek pocztowy (dostępny na zamówienie).
Obchody zapoczątkowało Seminarium Naukowe zorganizowane przez Nadbałtyckie Centrum Kultury, Gdańskie Towarzystwo Naukowe i Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki w dniu 26 maja br. Zgromadzeni w Sali Mieszczańskiej Nadbałtyckiego Centrum Kultury (Ratusza Starego Miasta) uczestnicy Seminarium wysłuchali sześciu wykładów skupionych na problematyce: historii i tradycji towarzystw naukowych w Gdańsku, uczonych i towarzystw naukowych w Polsce północnej, dziejów Słownika Biograficznego Pomorza Nadwiślańskiego, „Złotego Trójkąta Nauka–Polityka–Biznes” w działalności Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, średniowiecznego Gdańska w świetle artykułów „Rocznika Gdańskiego” w latach 1927–1937 oraz historii i głównych kierunków działalności Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki. Na zakończenie osoby zasłużone dla towarzystw oraz nauki i kultury polskiej uhonorowane zostały Medalem 100-lecia TPNiS, GTN, GTPS. Ponadto, Walne Zebranie członków Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, które nastąpiło po Seminarium, nadało tytuł Członka Honorowego profesorom Józefowi Borzyszkowskiemu i Januszowi Rachoniowi.
Szeroki wydźwięk miała gala z okazji jubileuszu 100-lecia powstania Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku w dniu 16 września br. W roli organizatorów wystąpili: Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego oraz Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina w Gdańsku, która pełniła też funkcję gospodarza wydarzenia. Galę swą obecnością zaszczyciło wiele znamienitych osobowości świata nauki, kultury, polityki i biznesu, którym prezesi GTN i GTPS oraz sekretarz generalny GTN wręczyli Medale 100-lecia TPNiS, GTN, GTPS. Wydarzenie uświetniło otwarcie wystawy GTPS, zorganizowanej pod hasłami: „Obecni artyści Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki”, „Obrazy GTPS w Muzeum Narodowym w Gdańsku” oraz „50 lat Pomorskiej Grafiki Roku”. Licznie zgromadzeni uczestnicy wydarzenia mieli możliwość wysłuchania Koncertu Jubileuszowego „Młynarski Symfonicznie”.
Wydarzeniem o zasięgu krajowym wkomponowanym w obchody 100 rocznicy powstania Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki był III Kongres Towarzystw Naukowych, o którym jeden z autorów niniejszego opracowania (J. Błażejowski) poinformował szerzej w listopadowym numerze „Gazety Uniwersyteckiej”.
Uroczyste spotkanie w Bibliotece Głównej Uniwersytetu Gdańskiego w dniu 18 listopada bieżącego roku zakończyło obchody powstania przed 100 laty TPNiS w II Wolnym Mieście Gdańsku. W wydarzeniu zorganizowanym przez Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego oraz Bibliotekę Uniwersytetu Gdańskiego uczestniczyli licznie zaproszeni goście świata nauki, kultury, duchowieństwa i polityki. Po wystąpieniach JM Rektora UG, prezesów GTN i GTPS, dyrektor Wydawnictwa UG i dyrektora Biblioteki UG wręczono ostatnie Medale 100-lecia TPNiS, GTN, GTPS. Finałem części oficjalnej była promocja dwóch książek dedykowanych jubileuszowi: Sto lat Gdańskiego Towarzystwa Naukowego kontynuatora tradycji Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku przeprowadzona przez współautora niniejszego tekstu, J. Błażejowskiego, oraz LXXXI tomu „Rocznika Gdańskiego” dokonana przez redaktor tomu, prof. Beatę Możejko (obie pozycje są lub będą dostępne na stronach internetowych Wydawnictwa UG). W części nieoficjalnej uczestnicy raczyli się tortem jubileuszowym serwowanym z kawą lub herbatą.
Jubileusz to okazja do przypomnienia osób związanych z Uniwersytetem Gdańskim, które angażowały się w działalność GTN i pełniły w towarzystwie ważne funkcje. W 66-letniej historii GTN funkcję prezesa pełnili profesorowie: Gotfryd Kupryszewski (1973– –1979), Roman Wapiński (1979–1985) i Jan Drwal (1998–2012), a aktualnie pełni ją Jerzy Błażejowski (od 2013). Funkcję sekretarza generalnego pełnili m.in. profesorowie: Jan Majewski (1991–1998) i Jerzy Błażejowski (2001–2013), a aktualnie pełni ją Piotr Stepnowski (od 2022).
Czas świętowania jubileuszu to okazja do podsumowania działalności, ukazania osiągnięć i snucia planów na przyszłość. Informacja o działalności i osiągnięciach GTN zarysowana jest w wyżej wspomnianej książce. Plany na przyszłość trudno jest nakreślić wobec skąpych środków finansowych, którymi dysponują dziś towarzystwa. Rąk jednak nie załamujemy, licząc na dalszą przychylność instytucji i osób, której wiele doznaliśmy w trakcie organizacji wydarzeń jubileuszowych. Wszystkim, którzy przyczynili się do uświetnienia obchodów 100-lecia powstania TPNiS oraz tradycji GTN i GTPS, pragniemy za wsparcie finansowe, merytoryczne i duchowe serdecznie podziękować.
Jerzy Błażejowski
prezes Gdańskiego Towarzystwa Naukowego
Beniamin Koralewski
prezes Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki